Powieść Cervantesa ” Don Kichot ” jest zarówno humorystycznym, jak i satyrycznym ujęciem tematu. Jest to wprawdzie satyra na romans rycerski. Sam Cervantes używa w powieści słowa satyra w znaczeniu ośmieszenia i krytyki literackiej w kilku fragmentach.
Don Kichot to człowiek, który nie potrafi i nie chce zwracać uwagi na realia życia. Kłopot w tym, że chcąc osiągnąć swoje wzniosłe cele, podąża błędnymi drogami. Ocenia rzeczywistość na podstawie swoich fałszywych wyobrażeń, przypisując jej rzeczy, których w niej po prostu nie ma. Żyje w świecie, który sam sobie stworzył. W ten sposób humorystyczna opowieść o przygodach hidalga, przekształca się w głęboką satyrę, która uderza w średniowieczną scholastykę z jej wymyślnymi, oderwanymi od rzeczywistości ideami.
Z pogardliwą ironią Cervantes ukazuje skutki takiego oderwania od rzeczywistości. Jego bohater jest osobą szlachetną, poszukującą sprawiedliwości i prawdy, ale wszystkie jego wyczyny mają godne pożałowania konsekwencje. W końcu granica między dobrym rycerzem, a niebezpiecznym fanatykiem jest bardzo cienka.
Ale satyra Cervantesa nie jest skierowana wyłącznie na ten średniowieczny wyrzut sumienia. Dotyczy ona także innych aspektów życia współczesnej Hiszpanii. Szalonemu marzycielowi Don Kichotowi towarzyszy wyrachowany i rzeczowy Sancho Pansa. Tak jak Don Kichot nie potrafi oprzeć się chimerycznym fantazjom o rycerskim romantyzmie, tak Sancho, ten dobroduszny, zaradny i skromny chłop, zaraża się gorączką łatwego zarobku i duchem niezdrowego awanturnictwa, tak charakterystycznym dla współczesnej Hiszpanii. Zwabiony marzeniami o „jakiejś wyspie, na której mógłby zostać gubernatorem”, Sancho na jakiś czas zamienia się w wolnego łowcę. Satyra Cervantesa działa więc w dwie strony: ośmiesza scholastyczny światopogląd w osobie Don Kichota i ducha spekulacji w osobie Sancho Pansy.
Don Kichot Cervantesa jest satyrą nie tylko na romans rycerski, ale także na renesansową wiarę w nieograniczone możliwości człowieka. Poprzez swojego głównego bohatera Cervantes pokazuje, że heroiczne i wolne życie jest nie do pogodzenia ani ze średniowiecznym, ani z mieszczańskim społeczeństwem. Tak jak stary idealizm rycerski nie ma miejsca w upadającym porządku feudalnym, tak nowszy idealizm humanistyczny nie znajduje miejsca w rodzącej się epoce kapitalistycznej.